Kenmerken FXTAS

FXTAS is een nieuw ontdekt syndroom dat vooral bij oudere mannen (boven 50 jaar) voorkomt, maar ook bij vrouwen voor kan komen. Er is een nauwe relatie tussen FXTAS en het fragiele X syndroom. Hieronder vindt u kort de huidige feiten over FXTAS.

Wat betekent FXTAS?

FXTAS staat voor Fragile X Tremor Ataxia Syndrome. Het is een syndroom dat verbonden is met het fragiele X syndroom, omdat het kan voorkomen bij mensen die ‘drager’ zijn van een premutatie van het fragiele X gen (deze mensen hebben het fragiele X syndroom zelf niet, maar kunnen het afwijkende erfelijk materiaal wel doorgeven aan hun kinderen).

Wat zijn de belangrijkste kenmerken van FXTAS?

De belangrijkste kenmerken van FXTAS zijn:

• 
intentie tremor (beven bij bewegingen, het beven kan niet beheerst worden, meestal begint het beven bij de dominante hand bij bewegingen als schrijven, hanteren van bestek en inschenken van drinken; na verloop van tijd verergert dit beven en breidt het zich uit naar de andere hand);
• cerebellaire ataxie (bewegingsstoornis, met moeite stil staan en in een rechte lijn lopen, vallen. Ook deze bewegingsstoornis verergert in de loop van de tijd);
• 
parkinsonisme (beeld lijkt op (milde vorm van) ziekte van Parkinson: stijfheid in armen en benen, beven in rust, spierpijn);
• perifere neuropathie (brandende pijn en tintelend gevoel in de voet, verdwijnen van reflexen)- cognitieve veranderingen (geheugenverlies, vermindering IQ, dementie)

Wie kunnen FXTAS krijgen?


Dragers van een premutatie van het FMR1gen (het fragiele X gen), ouder dan 50 jaar kunnen FXTAS krijgen. Het gaat dan met name om mannen, maar er zijn inmiddels ook enkele vrouwen met FXTAS beschreven. Er zijn op het moment geen aanwijzingen dat FXTAS zich ontwikkelt bij dragers van een volledige mutatie (fragiele X patiënten).

Hoe verloopt FXTAS?

De ziekte verloopt progressief (het wordt langzamerhand erger en leidt uiteindelijk tot de dood) waarbij er veel variatie is in de duur. Het proces is echter niet omkeerbaar. De patiënt kan binnen vijf tot acht jaar erg achteruitgaan en uiteindelijk sterven, maar de ziekte kan zich ook stabiliseren over een periode van tientallen jaren.

Hoe ontstaat de ziekte?

De ziekte wordt waarschijnlijk veroorzaakt door opeenhopingen van onoplosbare eiwitcomplexen in de kern van zenuwcellen waardoor de cel haar functie verliest. Deze opeenhopingen worden ook waargenomen in andere neuro-degeneratieve ziekten, zoals de ziekte van Huntington en de spinocerebellaire ataxieën. Doordat de zenuwcellen niet meer voldoende hun werk kunnen doen, ontstaan de symptomen die bij FXTAS horen.

Hoeveel mensen krijgen het?

• 50-59 jaar: 17%
• 60-69 jaar: 38%
• 70-79 jaar: 47%
• ouder dan 80 jaar: 75%.

Kijkend naar de gemiddelde levensverwachting van mannen kun je zeggen dat grofweg van alle mannen in de algemene Nederlandse populatie ouder dan 50 jaar ongeveer 1 op 3000 FXTAS zal ontwikkelen.

Als het zoveel mensen betreft, waarom kennen we de ziekte dan nog niet?

Het syndroom is nog maar recent ontdekt (in 2001 verscheen de eerste studie over FXTAS door Randi Hagerman, Universiteit van California, M.I.N.D. Institute, Sacramento). Het is vanwege de verschijnselen waarschijnlijk dat het voordien als een vorm van Parkinson of als een niet begrepen ataxie (idiopathische) werd gezien.

Drie generaties fragiele X
. Een bijzondere foto met drie generaties fragiele X. De jongeman en de jonge vrouw rechts zijn beide drager van een volledige mutatie van het fragiele X syndroom. Hun grootvader links is drager van een premutatie die hij heeft doorgegeven aan de moeder van de kinderen rechts van hem. De grootvader lijdt nu aan FXTAS (foto gebruikt met toestemming van de National Fragile X Foundation).

Is er medicatie beschikbaar?

Nee, er zijn nog geen medicijnen voor FXTAS beschikbaar. In sommige gevallen kunnen medicijnen verstrekt worden om zwaardere spierschokken (bijvoorbeeld ’s nachts) tegen te gaan.

De relatie met fragiele X

FXTAS wordt veroorzaakt door het gen dat ook fragiele X veroorzaakt.

Men dacht altijd dat een gen een bepaalde functie had en als dat gen uitviel dat dan die functie uitviel. Het FMR1-gen echter laat zien dat dit niet correct is. Afwijkingen van dit gen zorgen zeker op twee manieren voor problemen: het kan minder actief zijn en daardoor fragiele X syndroom veroorzaken. Het kan actiever zijn dan normaal en daardoor andere afwijkingen veroorzaken.

Bij een volledige mutatie (meer dan 200 CGG herhalingen, zie de pagina over genetica bij fragiele X) wordt het FMR1 gen uitgeschakeld kan daardoor niet meer het boodschapper-RNA aanmaken, een specifiek eiwit dat nodig is voor een informatieoverdracht en ontwikkeling van de hersenen. Dit veroorzaakt het fragiele X syndroom. In het verleden werd vaak gedacht dat dragerschap van een premutatie in het FMR1 gen geen afwijkingen zou veroorzaken. We weten nu dat dat wel zo is.

Een premutatie in het FMR1 zorgt ervoor dat het gen te actief wordt. Er worden dan te grote hoeveelheden van het boodschapper-RNA aangemaakt. Dat kan giftig zijn voor bepaalde hersencellen en leiden tot de ontwikkeling van FXTAS. Een dergelijke toxische werking zou ook de reden kunnen zijn dat sommige vrouwen die drager zijn van de FRM1-premutatie problemen krijgen met hun menstruatie en vervroegd in de overgang geraken (FXPOI).